Vəhhabiliyin yaranma tarixi barədə müxtəlif mülahizələr irəli sürülsə də, bu gün       

qarşımızda gördüyümüz və "vəhhabi” adlandırdığımız təriqət İslam tarixində olduqca yeni bir cərəyandır. Vəhhabi kimi qəbul etdiyimiz şəxslər özlərini "əhli-sünnə vəl-camaat” adlandırır, bəzən "sələfi”, bəzən "ixvan”, bəzən isə "əsl müsəlman”  adlandırırlar. Dinşünaslar (və onların dilindən mətbuat) isə onları "vəhhabi” və ya "radikal sünni” kimi qəbul edirlər.  Əslində bu adların hamısı müəyyən tarixi və siyasi reallıqları özündə əks etdirir.

Xilafətin  siyasi tarixi

Adından asılı olmayaraq bizim qarşımızda duran bu təriqət (və ya təriqətlər!) tarix baxımından bir mənbəyə arxalanır. Həzrət Muhəmmədin (s) vəfatından sonra iki hissəyə - şiəlik və sünni- liyə parçalanan din bir çox ideoloji problemlərlə üzləşdi. Belə ki, İslamın ilkin mərhələsində dini-fəlsəfi ixtilafdan daha çox siyasi xarakter daşıyan bu parçalanma müsəlmanları iki seçim qarşısında qoydu: xəlifəyə itaət, ya imama? Bəhsimizin mövzusu vəhhabilik olduğundan sünni-şiə fərqlərinə çox önəm vermək istəməzdik. Sadəcə olaraq, bununla kifayətlənəcəyik ki, rəsmi hakimiyyətdə olan xəlifələri Peyğəmbərin (s) varisi olaraq qəbul edən müsəlmanlara sünni, onları qəbul etməyib Peyğəmbər (s) nəslindən olan saleh imamlara itaət edənlərə isə şiə deyilməyə başladı. Tarixən hakimiyyət xəlifələrin əlində olduğundan və xəlifələrin dini rəhbər olaraq İslam qaydalarına riayət etməmələri, əlbəttə ki, sadə müsəlmanların etirazına səbəb olurdu. Məhz bu səbəbdən xilafət daxilində müxtəlif qiyamlar qalxır, onlardan bəziləri isə uğurla nəticələnirdi. Nümunə kimi, Abbasilərin Əməvilər üzərində qələbəsi və xilafəti əllərinə keçirməsini göstərmək olar. Ancaq problem dini hakimin  kimliyində deyil, dini hökumətin necə idarə olunmasında idi. Bəzi İslam alimlərinin səyləri nəticəsində tədricən müsəlman cəmiyyətinə yeni dün- yagörüşü yeridilməyə başladı: xəlifənin necəliyindən asılı olmayaraq ona tabe olmaq vacibdir.

 Ərəb xilafəti IX-X əsrlərdə xilafətin siyasətindən narazı kütlələrin üsyanları nəticəsində süqut etməyə başladı. Vaxtı ilə vahid bir məmləkət pərakəndə səpələnmiş müstəqil feodal dövlətlərə bölündü. Xilafət və xəlifə, sadəcə olaraq, müsəlman dünyasının vəhdətinin rəmzinə çevrildi.

Əsrlər ötdü, yeni ölkələr, yeni fikirlər yarandı. Dünyada yeni güc mərkəzləri peyda oldu. Onlardan biri olan Osmanlı dövləti öz ərazisini genişləndirməyə başladı. Misirin fəthi zamanı 1517-ci ildə Osmanlı sultanı burada məskunlaşmış Abbasi xəlifəsini (xatırladırıq – "xəlifə” artıq rəmzi titul idi) bu titulu ona verməyə vadar etdi. Osmanlıların əlinə keçən xilafət yeni həyata başladı. Osmanlı xəlifələri artıq simvolik deyil, real siyasi qüvvəyə malik idilər.

İbn Əbdül-Vəhhab  və Səudilər

Osmanlı xəlifələrinin Yaxın Şərq, Şimali Afrika və Şərqi Avropa daxil olmaqla İslam aləminin böyük hissəsinə rəhbərlik etdiyi bir zamanda, XVIII əsrin birinci hissəsində Ərəbistan yarımadasının Nəcd vilayətində Məhəmməd ibn Əb-dül- Vəhhab adlı dinşünas mövcud sünni əqidəsində islahatlar aparmağa başlayır. İbn Əbdül-Vəhhabın dediklərinə görə, mövcud sünni müsəlmanları (və ya Əhli- Sünnə) dini təhrif etmiş və Peyğəmbərin (s) həqiqi sünnəsi (ənənəsi) unudulmuşdur. Yalnız bəzi "sələflər” (yəni saleh əcdadlar) sünnəyə düzgün riayət edib, yerdə qalanlar isə dindən çıxmışdırlar. Onun fikrincə, bütün problemlərin mənbəyi isə Osmanlı hakimiyyətində idi. "Sələf” dedikdə ibn Əbdül-Vəhhab öz təbliğatında fikirlərinə arxalandığı bəzi alimləri nəzərdə tuturdu. Onun fikirlərini bölüşdürməyənlərin müsəlman olmadığını və onların qanının halal olduğunu bildirən (!) bu «alim» Nəcd vilayətində rəhbərlik edən Səud nəslinin hərbi-siyasi dəstəyini aldı. Əslində bu bir növ saziş idi. İbn Əbdül- Vəhhab əqidəsini yaymaq üçün hərbi-siyasi baza, Səudilər isə Osmanlılardan müstəqil olmaq və Ərəbis- tanı öz hakimiyyətinə tabe etmək üçün ideologiya əldə edirdilər.

Adıçəkilən saziş nəticəsində "tağut” ("zalım hakim”) elan olunan Osmanlı hökumətinə  və onu dəstəkləyən sünnilərə qarşı mübarizə başladı. Odur ki, ənənəvi məzhəb nümayəndələri yeni cərəyana "vəhhabi”, yəni ibn Əbdül- Vəhhabın tərəfdarları adını qoydular. Təxminən yüz əlli il davam edən bu mübarizə XX-ci əsrin əvvəllərində sona çatmaq üzrə idi. Osmanlı qoşunları ilə həlledici savaşa hazırlanan Səudilər "ixvan” ("qardaşlar”) adlı kiçik hərbi qruplaşmalar təsis etdilər. Bu qrupların vəhhabi ordusunda böyük rolu var idi. Belə ki, köçəri həyat tərzindən şəhər həyat tərzinə keçmək üçün bədəvilər ixvanlara daxil olaraq bir yerdə təsərrüfat yaradır, hərbi məşğələlər keçir və dini biliklərə yiyələnirdilər. İxvanların böyük səyləri nəticəsində Səudilər Ərəbistan yarımadasından Osmanlı ordusunu qovaraq müstəqil krallıq yaradırlar.

Ancaq Səudilər anlamırdılar ki, Osmanlılara qarşı istifadə etdikləri silah bir zaman onların özlərinə qarşı yönələcək. Səudiyyənin dövlət sistemi ərəblər üçün  müəyyən qədər yeni idi. Kral ölkənin həm siyasi, həm dini rəhbəri idi. Onun vəzifəsinə ölkənin idarəetməsindən savayı dini bidət (dini əsaslara zidd yenilik) və təhriflərdən qorumaq da daxil idi. Bunun üçün monarxa mütləq hakimiyyət verilirdi. Kralın fəaliyyətinin şəriətə uyğun olub-olmamasına nəzarət etmək üçün üləmadan (alimlərdən) ibarət bir şura təsis olunurdu. Hökumətin atdığı addımlarda dinə ziddiyyət görən fəqihlər dərhal kralın qarşısında bu barədə məsələ qaldırırdılar. Ancaq son söz yenə də kralın ixti- yarına buraxılırdı.

İxvanlar: dostluqdan düşmənçiliyə

Ötən əsrin 20-30-cu illərində Səudiyyə Ərəbistanında zəngin neft yataqları kəşf olundu. Əlbəttə, bərbad vəziyyətdə olan iqtisadiyyatını dirçəltmək istəyən hökumət xarici sərmayəni (o zamanlar yalnız Qərb ölkələrinin sərmayəsini) ölkəyə cəlb etmək istəyirdi. Bunun üçün isə müvafiq şərait yaradılmalı idi. Hökumət ölkədə abadlıq işlərinə başladı: müasir yollar salınırdı, avtomobillər idxal olunurdu, yeni texnika istifadəyə verilirdi və s. Digər tərəfdən vəhhabilər tərəfindən yolunu azmış, qətli halal olan, İslam düşmənləri kimi qələmə verilən şiələrə də münasibət dəyişirdi. Ərəbistanın neftlə ən zəngin ərazilərində məhz şiələr yaşayırdı. Bu baxımdan kral dövlətinin mənfəətini şiələrlə ədavətdə deyil, onlarla ümumi dil tapmaqda görürdü. 

Bütün bunlar artıq unudulmaqda olan, daha doğrusu lazımsızlaşan, ixvanlar tərəfindən bidət və ibn Əbdül-Vəhhabın qoyduğu yola zidd əməllər kimi, qarşılandı. Köhnə zamanlarda olduğu kimi, hamını küfr və şirkdə ittiham etməyə öyrəşmiş ixvanlar vaxtı ilə öz əlləri ilə qurduğu hökuməti də küfrdə ittiham etdilər. Üləma şurası kralın qarşısında bir neçə absurd məsələ qoydu. Bura yeni texnikanın ölkədə qadağan olunması və şiələrin kütləvi deportasiyası da daxil idi. Son sözə malik kral şuranın əsas tələblərinə rədd cavabı verərək öz siyasətinə davam etdi. Bu dəfə Səudiyyə hökumətinə "tağut” damğası vuran ixvanlar və onları dəstəkləyən fəqihlər mübarizəyə qalxdılar. Vəhhabilər arasında təfriqə yarandı: bir tərəfdə müxalifətdə olan mühafizəkar ixvanlar, digər tərəfdən isə iqtidarı dəstəkləyən loyal alimlər. Hökuməti dəstəkləyən və hökumətdən dəstək alan fəqihlər özlərini mömin əcdadın (sələflərin) davamçısı və əsl Sünnə əhli kimi təqdim edərək ixvanları dindən xaric olmuşlar ("xəvaric”) adlandırdılar.

Bu gün ixvanlar öz prinsiplərinə sadiq - kiçik özəklərdən ibarət mərkəzləşmiş şəbəkə formasında yaşayırlar. Özəklər dünyanın bütün nöqtələrinə səpələnib, mərkəz isə, nə qədər qəribə olsa da, Londonda yerləşir. Bütün hökumətləri tağut hesab edən ixvanların rəhbərliyi, yəqin ki, İngiltərə kraliçasını İslam höküumətinin təcəssümü, leyboristləri isə Sünnəyə əməl edən ən ideal qrup  hesab edirlər. Çünki müsəlman ölkələrində bütün cəmiyyətə qarşı müqavimət göstərə bilmədiyi təqdirdə ixvanlar "Şəriət dövlətinə”, yəni Böyük Britaniyaya hicrət (dini səbəblərdən mühacirət) edirlər.

"Ləl” məscid  xatirələri

Maraqlıdır ki, xüsusi xidmət orqanlarını yerli-yersiz işə salan bəzi dövlətlər bu radikal qruplaşmaların necə silahlandıqlarını, təlim keçmələrini nəzərdən qaçırırlar. Məsələn, Pakistan kimi hərbi rejimdə yaşayan ölkədə ixvanlar necə fəaliyyət göstərə bilər? "Ləl” məscid ətrafında münaqişə bu cür ölkədə necə yarana bilərdi? Fikrimizcə, bir cümlə ilə bu suallara dolayısı ilə cavab verə biləcəyik. İxvanların fəallığı Pərviz Müşərrəfin prezidentliyi sona çatdıqda artdı.

Bir çox pakistanlı politoloqların fikrincə, ekstremistlərin aktivləşməsinə iki amil səbəb ola bilərdi. Birincisi, Müşərrəf Pakistanın böyük qardaşı ABŞ-a nümayiş etdirmək istəyirdi ki, ölkədə ekstremizm var və əgər onun başçılıq etdiyi hərbi rejim yenisi ilə dəyişilərsə, Pakistan terror meydanına çevriləcək və Qərbin əlindən çıxacaq. İkinci versi- yaya əsasən, Pakistanda ənənəvi İslam tərəfdarları siyasi qüvvəyə çevrilir və regionda islamçıların təsirinin artdığı bir zaman gələcək seçkilərdə yerli islamçıların qələbəsi mümkündür. Bundan ehtiyatlanan ABŞ xüsusi xidmət orqanları ölkədə radikal qrupları (ixvanları) qıcıqlandıraraq müxtəlif qanlı aksiyalara təhrik edir. Bununla da həm beynəlxalq ictimaiyyətə, həm də sadə pakistanlılara Müşərrəf rejiminin vacibliyi aşılanır. 

Ancaq tarix göstərir ki, dindən siyasi məqsədlər üçün istifadə edənlər sonda özləri qurbana dönürlər. Ona görə də istənilən məqsədlərlə ölkədə süni şəkildə dini ekstremizmin bəslənilməsi sonda xəyanətlə bitəcək və cəmiyyətin sağlam ünsürlərini də xəstələndirə bilər. Həmçinin həmin qruplaşmalar unutmamalıdırlar ki, onlar böyük qüvvələrin əlində alətdirlər. Alətlər isə bütün əşyalar kimi lazım olmadıqdan sonra çölə atılırlar. Vaxtı ilə ABŞ-ın ruslara qarşı Əfqanıstanda yetişdirdiyi Taliban öz missiyasını icra etdikdən sonra elə ABŞ tərəfindən ləğv olundu. Çeçenistanda basayevçilər, İraqda zərqaviçilər, Livanda fəthçilər və sairləri vaxtı yetişdikcə sanki heç bir şey olmamış kimi aradan götürüləcəklər.

salaminfo.az