XIX esrin evvellerinde Shimali Azerbaycan Rusiya terefinden
zebt edildikden sonra (Turkmenchay Sulh Muqavilesi) Azerbaycanin cenub
topraqlari Iranin hakimiyyeti altina dushdu ve belelikle, Azerbaycan
Shimali-Cenubi olmaqla ikiye bolundu. Sovet hakimiyyeti dovrunde ise Shimal ve
Cenub terimi aradan goturulerek, Sovet Azerbaycani ile evez edildi ve bununla
da, bolunmush xalq, bolunmush Azerbaycan problemi bacariqla perdelendi. 1918-ci
il 28 mayda Sherqde ve Azerbaycan xalqinin tarixinde ilk Parlamentli Respublika
, Azerbaycan Demokratik Respublikasi yaradildi. ADR Turk ve Islam dunyasinda ilk demokratik,
huquqi ve dunyevi dovlet numunesi idi. Yeni demokratik respublika yaradilirken
Azerbaycanin erazisi 114 min kvadrat km -i ehate edirdi. Rusyanin ishgalindan once
ise erazilerimiz 150 min kvadrat km -i ehate edirdi. Azerbaycan Demokratik
Respublikasi gergin ve murekkeb ichtimai-siyasi sheraitde cemi 23 ay fealiyyet
gostere bildi
Bolsheviklerin
gelebesinden sonra yaradilan Sovetler Birliyi, Azerbaycani mecburi suretde oz
terkibine daxil etdi. Sovet hakimiyyeti illerinde de topraqlarimiza qarshi
tecavuz sona yetmedi. Bele ki, erazimizin 26 min kvadrat km -i yeni yaradilan
Ermenistan Sovet Respublikasinin terkibine daxil edildi. Bu siyaset sonraki
illerde de davam etdirilmish, 1947-53-cu illerde 600 mine yaxin Azerbaycan
Turku oz dede-baba topraqlari olan Qerbi Azerbaycandan mecburi suretde
kochurulmushler. Sonralar-Sovetler Ittifaqinin suqutuna getirecek bohranli
88-ci ilde bashlayan munaqishede ise yerde qalan 250-mine yaxin Azerbaycanli oz
topraqlarondan ( Qerbi Azerbaycandan) tamamile deportasiya olundu.
Belelikle
de, ermeniler oz ali meqsedleri-mono-etnik dovlet qurmaq yolunda ileriye dogru
daha bir addim atmish oldular.1991-ci ilde Sovet imperiyasinin dagilmasi ile
Azerbaycan yeniden oz musteqilliyini elan etdi. Bu zaman ise Ermenistanin
Azerbaycana qarshi topraq iddialari davam etmekde idi. 1990-94-cu illerde
suretlenen Qarabag munaqishesi neticesinde Ermenistan Rusiya herbi
birleshmelerinin komeyi ile Azerbaycan Respublikasinin terkib hissesi olan
Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetini (4400 kvadrat km ) tamamile ishgal etdi ve
orada yashayan Azerbaycan Turklerini soyqirima meruz qoydu. Eyni zamanda Dagliq
Qarabag etrafi rayonlari da iggal ederek, ehalisini vahshicesine qetle
yetirdiler.1991-ci ilde Sovet imperiyasinin dagilmasi ile Azerbaycan yeniden oz
musteqilliyini elan etdi. Bu zaman ise Ermenistanin Azerbaycana qarshi topraq
iddialari davam etmekde idi. 1990-94-cu illerde suretlenen Qarabag munaqishesi
neticesinde Ermenistan Rusiya herbi birleshmelerinin komeyi ile Azerbaycan
Respublikasinin terkib hissesi olan Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetini (4400
kvadrat km ) tamamile ishgal etdi ve orada yashayan Azerbaycan Turklerini
soyqirima meruz qoydu. Eyni zamanda Dagliq Qarabag etrafi rayonlari da iggal
ederek, ehalisini vahshicesine qetle yetirdiler.
1991
Esgeran
1991 Hadrut
Dekabr
1991- ci il Xocavend (erazisi 1458 kvadrat km)
26 fevral
1992-ci il Xocali (erazisi 936 kvadrat km)
8 may
1992-ci il Shusha (erazisi 298 kvadrat km )
17 may
1992-ci il Lachin (erazisi 1875 kvadrat km)
3- 4 aprel
1993-cu il Kelbecer (erazisi 1936 kvadrat km)
23 iyul
1993-cu il Agdam (erazisi 1154 kvadrat km)
18 avqust
1993-cu il Cebrayil (erazisi 1050 kvadrat km)
23 avqust
1993-cu il Fuzuli (erazisi 1112 kvadrat km)
31 avqust
1993-cu il Qubadli (erazisi 826 kvadrat km)
30 oktyabr
1993-cu il Zengilan (erazisi 707 kvadrat km)
Ishgal
olunmush Dagliq Qarabag ve onun etraf rayonlarinin butun tarixi, medeni
abideleri mehv edildi ve ya qaret edildi. 100 minlerle insan ev-eshiklerinden
didergin dushdu ve oz vetenlerinde qachqinliq taleyi yashamali oldu. Bu
ishgallarla bagli, BMT-nin Tehlukesizlik Shurasi aprel-noyabr 1993-cu ilde
ozunun 822, 853, 874, 884 sayli qetnamelerini qebul etmish, lakin bu gune kimi
yerine yetirilmemishdir. Ermeniler ve onlarin ayri-ayri lobbilerinin dunya
miqyasinda apardigi Anti-Turk fealiyyeti neticesinde olkemiz topraqlarinin 20
faizini itirdi.
Redaksya: Hafiz
| 
